Op pad in de kou: tips voor bosfotografie in de winter

Voor fotografen is het winterseizoen niet altijd een onverdeeld genoegen. Natuurlijk, als er sneeuw ligt of de bomen berijpt zijn, kan dat sprookjesachtig mooie landschappen opleveren. Zeker als het daarbij ook een beetje zonnig is. Maar helaas komen dergelijke winterdagen bij ons niet zo vaak voor, en met de opwarming van de aarde wordt de kans erop vermoedelijk ook alleen maar kleiner. De gemiddelde winterdag in Nederland is helemaal niet zo sprookjesachtig. Grauw weer, met daardoor extra weinig kleur in het toch al kale bos, is bij ons eerder de norm. Hoe kun je toch beide situaties fotografisch benutten?

Dit artikel komt uit de volledige Cursus Bosfotografie in Zoom Academy. Hierin leer je alles over het maken van de beste bosfoto’s en nog veel meer.

Voor fotografen is het winterseizoen niet altijd een onverdeeld genoegen. Natuurlijk, als er sneeuw ligt of de bomen berijpt zijn, kan dat sprookjesachtig mooie landschappen opleveren. Zeker als het daarbij ook een beetje zonnig is. Maar helaas komen dergelijke winterdagen bij ons niet zo vaak voor, en met de opwarming van de aarde wordt de kans erop vermoedelijk ook alleen maar kleiner. De gemiddelde winterdag in Nederland is helemaal niet zo sprookjesachtig. Grauw weer, met daardoor extra weinig kleur in het toch al kale bos, is bij ons eerder de norm. Hoe kun je toch beide situaties fotografisch benutten?

Grauw weer

Laten we maar beginnen met de grootste uitdaging van de twee: het grauwe en troosteloze weer dat jammer genoeg kenmerkend is voor de meeste winterdagen. Voor veel fotografen betekenen zulke weersomstandigheden dat de camera in de tas blijft en dat ze andere dingen gaan doen. Een mooi moment om je fotoarchief eens van goede trefwoorden te voorzien, of om dat fotoboek te maken van je laatste vakantiereis. Daar is natuurlijk niets op tegen, maar er zijn wel degelijk mogelijkheden om ook op zulke troosteloze dagen nog aantrekkelijke foto’s in het bos te maken.

Dichte mist in het bos

In de winter hebben we geregeld van die dagen met potdichte mist, die de hele dag blijft hangen. In tegenstelling tot wat je misschien op het eerste gezicht denkt, is dat ideaal weer om de bossen in te gaan. Met zulk nevelig weer kun je daar hele sfeervolle opnamen maken, waarbij je niet ziet hoe saai en grauw de lucht is. Richt je op bomen met sterke, kenmerkende vormen. De mist zal de overige bomen, die normaal afleiden van je hoofdonderwerp, aan het zicht onttrekken. Ook anders zo saaie naaldbossen kunnen heel goed werken bij dergelijk weer. De herhaling van afhangende takken in de dichte mist geeft de foto een ‘spooky’ sfeer mee, die doet denken aan de atmosfeer van de betere horrorfilm.

Details

Een andere oplossing is om je wat meer op details te richten. Dat is overigens in alle seizoenen een goed idee. Als het licht en de lucht niet meewerken aan een groots en meeslepend groothoekbeeld, zoek het dan in het kleine. Een halfvergaan blad kan ook een hele mooie foto opleveren, en voor zo’n foto maakt het niet zoveel uit wat voor weer het is. Sterker nog: bewolkt weer is voor zulke foto’s zelfs een pluspunt, want dan is het licht diffuser en krijg je dus niet van die lelijke harde slagschaduwen. Neem iets zoals een plastic zeil mee, waarop je kunt neerknielen of zelfs plat kunt liggen om vanuit een laag standpunt te fotograferen. Het is natuurlijk geen pretje om natte en modderige kleding te krijgen door het fotograferen, maar alles vanaf stahoogte fotograferen is ook geen oplossing. Dat is een vreselijk saai camerastandpunt.

Andere voorbeelden zijn de prachtige patronen en kleuren die je op de bast van een boom kunt vinden. Berken en platanen zijn een goed startpunt. Maar ook vergane bladeren en grassen in een donkere sloot kunnen prachtige abstracte foto’s opleveren. Ook hier geldt: vergeet je polarisatiefilter niet om reflecties te verminderen, kleuren voller te maken en diepe wateren mooi zwart te kleuren.

Instellingen

Als je op zo’n donkere winterdag met weinig licht fotografeert, en ook nog eens in een donker bos, kun je kiezen voor twee benaderingen. De meest voor de hand liggende methode is natuurlijk om een hoge iso-waarde te gebruiken, zodat je gewoon uit de hand kunt blijven fotograferen. Moderne camera’s hebben een enorm iso-bereik (en vaak ook nog beeldstabilisatie), waardoor dit zelfs ‘s avonds vaak nog wel mogelijk is. Een nadeel hiervan is wel dat je meer ruis in je foto’s krijgt. Die ruis kun je ook bewust introduceren, omdat deze in duistere foto’s sfeerverhogend kan werken.

Je kunt ook kiezen voor een lage iso-waarde. Dan zul je een lange sluitertijd moeten gebruiken en dus vanaf een statief moeten werken. Door die lange sluitertijd krijg je wel onscherpte bij bewegende onderwerpen, maar dat kan juist mooi zijn. Denk aan wild waaiende takken en bladeren op een winderige dag.

Gebruik je hele lange sluitertijden (1 seconde of langer), zet dan eventueel in de camera de speciale lange-sluitertijden-ruisreductie aan. Dat is een speciale vorm van ruisreductie die ook bij fotograferen in raw werkt (hoge-iso-ruisreductie werkt alleen als je in jpeg fotografeert) en die heel effectief kan zijn. Door de manier waarop deze ruisreductie werkt, leidt die ook niet tot verlies aan scherpte. Dit in tegenstelling tot ruisreductie bij hoge iso-waarden, die wél altijd verlies aan details veroorzaakt.

ICM-techniek

Je kunt de omstandigheden ook in je voordeel gebruiken. Als je noodgedwongen met een lange sluitertijd moet werken, is dat een goed moment om eens te experimenteren met de ICM-techniek. Dat staat voor Intentional Camera Movement, waarbij je de camera dus bewust beweegt. Het bekendste voorbeeld is het verticaal bewegen van de camera in een bos met allemaal redelijk rechte stammen. Het bos verandert dan in een kunstig geheel van kleuren en vormen. Varieer je sluitertijd en brandpuntsafstand, maar ook de snelheid waarmee je de camera beweegt, voor steeds andere effecten. Als je helemaal los wilt gaan, kun je natuurlijk ook horizontaal bewegen of diagonaal, rondjes draaien met de camera, in- en uitzoomen tijdens de opname, of zelfs een combinatie van meerdere van deze technieken.

Als je van abstractie houdt en het experiment niet schuwt, is dit een ontzettend leuke en verrassende manier van fotografie die je op de donkerste winterdagen bezig kan houden. Bijkomend voordeel: van al dat bewegen blijf je ook nog eens lekker warm!

Sneeuw, rijp, zon

De combinatie van sneeuw en rijp met zonnig weer komt helaas niet zo vaak voor, maar als je het treft, wordt bijna iedere foto automatisch mooi. Er blijft echter een verschil tussen gewoon registreren dat het bos sprookjesachtig mooi is, en een eigen fotografische interpretatie van dat sprookjesbos maken. Profiteer maximaal van het licht, bijvoorbeeld door veel met schuin tegenlicht te werken. Besneeuwde takjes lichten zo prachtig op.

Een groot voordeel in deze situatie is dat schaduwen óók besneeuwd zijn, waardoor ze relatief veel licht weerkaatsen. Daardoor heb je niet snel het probleem dat het contrast te hoog wordt, en kun je in een raw-converter de schaduwen gemakkelijk een beetje lichter maken zonder dat dit meteen afgestraft wordt met veel ruis. Zonder sneeuw ben je in het bos toch vaak aangewezen op bewolkte dagen om het contrast binnen de perken te houden.

Overbelichten

Bedenk dat al het licht dat door de sneeuw wordt weerkaatst vaak de belichtingsmeter voor de gek houdt. Foto’s worden snel een stop te donker als je de camera op automatische belichting zet. Stel dus een belichtingscorrectie van plus één tot plus twee stops in. Let wel goed op dat je geen overbelichte sneeuwplekken krijgt, want als witte sneeuw overbelicht raakt, is er vaak meteen geen redden meer aan. Alle kleurkanalen zijn dan overbelicht, waardoor herstellen niet meer lukt, zelfs niet bij een raw-bestand. Dan toch maar liever een foto die een half stopje onderbelicht is: dat corrigeer je gemakkelijk in raw. Het histogram is in geval van twijfel je beste vriend!

Witbalans

Er is overigens nóg een reden om bij voorkeur in raw te fotograferen, en dat is de kleurweergave, of meer specifiek de witbalans. Sneeuw moet in de meeste gevallen sneeuwwit zijn, en niet gelig of zwemend naar blauw. Op dit laatste loop je vooral risico in de schaduw, en schaduwen zijn er legio in een donker bos. Maar ook onder een strakblauwe hemel kunnen de kleuren gekke dingen gaan doen zonder dat je dat direct merkt. Je ogen corrigeren namelijk automatisch voor zulke kleurzwemen. Je camera heeft daar echter wat meer moeite mee, zelfs met de automatische witbalans ingeschakeld.

Als je in raw fotografeert, kun je de witbalans achteraf helemaal naar eigen wens finetunen. Klik met het pipetje Witbalans selecteren in Lightroom of Camera Raw op een beeldpartij die neutraal wit moet zijn, en gebruik de schuifregelaars Temperatuur en Kleur(tint) om de kleurweergave precies zo te krijgen zoals jij dat wilt. Als bepaalde kleuren elders in beeld te veel gaan afwijken, gebruik je het Aanpassingspenseel of Gegradueerd filter om de witbalans plaatselijk bij te sturen.

Het mooiste winterlicht

Hoewel je in de winter altijd een laagstaande zon hebt, geldt ook dan dat het mooiste licht bij zonsopkomst en zonsondergang is. In dat opzicht is bosfotografie in de winter niet anders dan in andere jaargetijden; je hoeft er alleen niet zo vroeg voor uit je bed te komen. Een voordeel is natuurlijk ook dat de zon de hele dag vrij laag aan de horizon staat, zodat eigenlijk de hele dag sprake is van ideaal licht voor fotografie.

Zonsopkomst en zonsondergang blijven wel de mooiste tijden, maar zelfs midden overdag kun je nog uitstekende foto’s maken als je de lichtrichting goed gebruikt. Zorg dat de zon midden overdag zoveel mogelijk onder een hoek van 90 graden staat, zodat de schaduwen optimaal te zien zijn en relatief lang worden. Ook schuin tegenlicht is perfect, maar dan moet je natuurlijk wel goed opletten dat er geen overstraling ontstaat. Gebruik dus je zonnekap! Werk je met de zon in je rug, pas dan extra goed op dat je eigen schaduw en die van je statief niet hinderlijk in beeld verschijnen.

Dieren in het winterse bos

In de winter houden sommige dieren een winterslaap, en veel vogels zoeken warmere oorden op. Maar veel dieren zullen ook in de winter hun kostje bij elkaar moeten zien te scharrelen. Daardoor zijn ze vaak gemakkelijker te zien dan in de zomer. De begroeiing is minder dicht, het aantal uren daglicht is minder en ook de plekken waar voedsel te vinden is, zijn schaarser. Informeer je over voederplaatsen en andere plekken waar je een goede garantie hebt dat je dieren te zien krijgt.

Wees wel heel terughoudend bij het benaderen van dieren. Het is nooit goed om dieren te verstoren, maar in de winter zijn ze extra kwetsbaar en moet je dus bij de minste twijfel de belangen van het dier laten voorgaan. Dan maar liever geen foto; daar ga je echt niet dood van. Maar dat dier gaat misschien wél dood als het steeds verstoord wordt door fotografen die hun eigenbelang vooropstellen.

Op de besneeuwde bosbodem vind je overal sporen van dieren die druk zijn met voedsel zoeken. Het kan een leuk projectje zijn een serie foto’s van deze sporen te maken. Of volg de sporen een tijdje, zodat je bijvoorbeeld de verblijfplaats van dieren vindt. Je kunt dan in een seizoen met meer licht en meer activiteit van die dieren teruggaan om ze te fotograferen.

Apparatuur

Ten slotte nog iets over je apparatuur. Op zich heb je uiteraard geen speciale apparatuur nodig om winterfoto’s te maken. Maar als het echt koud wordt, moet je wel opletten. Als je camera erg koud is, gaan de batterijen minder lang mee. Moderne lithium-ion-batterijen hebben daar minder last van dan de batterijen die vroeger gebruikt werden. Toch blijft een extra accu meenemen, en die in een jaszak houden zodat die niet te koud wordt, aan te raden. Liever mee verlegen dan om verlegen. Het is natuurlijk jammer als je uitgebreide voorbereidingen hebt getroffen om die mooie sneeuwdag te fotograferen en dan halverwege moet afhaken omdat je camera ermee ophoudt.

Als je gaat fotograferen terwijl het sneeuwt, bescherm je de camera door die in een plastic zakje of speciale regenhoes te stoppen, zodat alleen het uiteinde van de lens nat kan worden. Gebruik de zonnekap, want die beschermt ook tegen sneeuw of regen op de frontlens. Regelmatig zie je fotografen die de zonnekap nog omgekeerd op hun lens hebben zitten. Je vraagt je af of ze überhaupt wel weten dat dit een zonnekap is en dat je die moet omdraaien tijdens het fotograferen.

Uit de auto

Een alternatief is natuurlijk om zo’n foto gewoon vanuit de auto te maken. Muziekje aan, kacheltje lekker hoog, even het raampje open voor de foto. Wie zei daar dat fotograferen in de winter zo afzien is? Bovendien slaan dieren minder gauw op de vlucht voor een auto dan voor een voetganger. Valt er onverhoopt toch sneeuw op je lens, klop die er dan af en ga niet met je handschoenen over de frontlens vegen. De sneeuw smelt meteen en de laag vocht op je lens krijg je niet zomaar weggepoetst.

Ga je wel letterlijk op stap, probeer dan je apparatuur een beetje uit de meest ijzige omstandigheden te houden. Laat je fototas in de auto en haal er alleen uit wat je op dat moment gaat gebruiken. Objectieven wisselen kun je ook beter in de auto doen dan daarbuiten, zeker als er een beetje straffe wind staat. Als je een eindje gaat lopen, neem dan die fototas wél mee. Allereerst is het veiliger (inbraak in de auto), maar het is ook beter voor de camera om hem in de fototas te houden en niet bijvoorbeeld onder je jas. Dat laatste wordt nog wel eens aangeraden, maar dat is geen goed idee. Onder je jas is het relatief vochtig, omdat je zelfs bij koud weer altijd wel wat zweet produceert. En dat vocht kan gaan bevriezen als je de camera onder je jas uit haalt om er tijdens vrieskou mee te fotograferen. Om diezelfde reden moet je nooit tijdens vrieskou iets van je camera of lens af willen blazen. Met je adem blaas je dan vocht op de apparatuur, en als dat bevriest, kan dat heel ernstige gevolgen hebben.

Statief

Als je een statief in de sneeuw gebruikt, en je wilt dat even inschuiven om naar een andere plek te lopen, schuif dan de onderste pootsegmenten niet helemaal in maar laat ze een centimeter of tien uitsteken. De reden is dat de poten aan de onderkant nat en vuil zullen zijn. Als je de pootsegmenten helemaal inschuift, komt er vocht tussen de segmenten, dat vervolgens kan gaan bevriezen. Dan krijg je de poten niet meer uitgeschoven. Statieven van carbon zijn in de vrieskou prettiger in de omgang dan statieven van aluminium, omdat het materiaal minder koud aanvoelt. Door hun lagere gewicht zijn ze bovendien makkelijker mee te nemen.

De thuiskomst

Temperatuurwisselingen zijn slechter voor je apparatuur dan kou op zich. Als je flink lang in de kou gefotografeerd hebt en je komt vervolgens je verwarmde huis weer binnen, laat je cameratas dan een tijdje ongeopend staan. Pak niet meteen je camera eruit om de foto’s over te zetten. Door de grote temperatuurverschillen heb je meteen condens, en dat gaat niet goed samen met delicate elektronische apparatuur. Weersta dus die verleiding en neem de tijd om je apparatuur weer op kamertemperatuur te laten komen. In een afgesloten fototas gaat dat proces veel langzamer en is er geen circulatie van (vochtige) lucht, waardoor je die condensvorming kunt voorkomen.

Als je toch graag de foto’s direct wilt bekijken en bewerken, haal dan buiten al het geheugenkaartje uit de camera en stop dat in je broekzak. Dan kan je fototas dicht blijven als je naar binnen gaat, en kun je toch meteen je foto’s overzetten en bewerken. Je zou ook de accu alvast uit je camera kunnen halen, zodat je die ook meteen weer kunt opladen na binnenkomst voor een volgende expeditie.

Zoom Academy

Dit artikel komt uit de volledige Cursus Bosfotografie in Zoom Academy. Hierin leer je de technieken te beheersen die beweging in je foto’s brengen en nog veel meer.

Zo leer je onder andere:

• Alles over de vier seizoenen in het bos
• Het dynamisch bereik kennen van je camera
• De beste locaties voor de mooiste bossen
• Alle mooie details die in het bos te vinden zijn

Bekijk hier de volledige Cursus Bosfotografie.